Ό εντοπισμός της θέσεως τού αρχαίου Eλoυς αποτέλεσε από πολύ νωρίς ένα desideratum της αρχαιολογικής ερευνάς στην Λακωνία αφού συνδέεται με την εξάπλωση των Σπαρτιατών και την καταστροφή τού επινείου των Αχαιών της κοιλάδας της Λακεδαίμονος.
Ό χώρος ο όποίος συμβατικά σήμερα ονομάζεται πεδιάδα τού Eλoυς είναι η παράκτια ζώνη πλάτους περίπου 8 χμ η όποία εκτείνεται εκατέρωθεν των εκβολών τού Ευρώτα και ορίζεται προς βορρά από τα ασβεστολιθικά, κροκαλοπαγή και άλλα εδάφη που υποδεικνύουν την αρχαία ακτογραμμή Ή πεδιάδα αυτή στην αρχαιότητα ήταν θάλασσα και αργότερα βάλτος, ενώ ή σημερινή της μορφή οφείλεται στις προσχώσεις του Ευρώτα και του Βασιλοπόταμου στο δυτικό τμήμα και των διαφόρων χειμάρρων στο ανατολικό, με κυριότερο το ρέμα του Βορβά. Οι σύγχρονοι οικισμοί του 'Έλους (Nτoυραλi), του Λεϊμονα και των Ταξιαρχών(Σε'ίνταλί) στο κέντρο περίπου τής προσχωσιγενους πεδιάδας αποτελούν εγκαταστάσεις τής εποχής τής Τουρκοκρατίας, όταν ή περιοχή κατέστη δυνατόν να κατοικηθεί και να καλλιεργηθεί σε μεγάλο τμήμα της. Οι κάτοικοι τής περιοχής αυτής κατά τους καλοκαιρινούς μήνες μετακόμιζαν στον ορεινό Όγκο του Πάρνωνος και στην Κυνουρία όπου μετέφεραν τα κοπάδια τους για βοσκή. Πριν από τα έργα τής πληρoυς αποξηράνσεως και κατασκευής καναλιών τής περιοχής, τα όποία άρχισαν το 1926 και τελείωσαν στη δεκαετία του 1950 όπότε και εξαφανίστηκε ο βάλτος, ή περιοχή αντιμετώπιζε σοβαρά πρoβληματα από την υγρασία και τα κουνούπια κατά τους θέρη νους κυρίως μήνες. Ας σημειωθεί ότι τμήμα της περιοχής βρίσκεται ακόμα και σήμερα κάτω από την επιφάνεια τής θάλασσας και ότι το δυτικότερο άκρο τής εύφορης πεδιάδας δεν μετατρέπεται σήμερα σε έλος με τη βοήθεια συστήματος αντλιοστασίων, ενώ αντίθετα στην ανατολική πλευρά, μεγάλα τμήματα τής πεδιάδος μετατρέπονται κατά τους χειμερινούς μήνες σε λίμνη.
Ιστορικές μαρτυρίες για το αρχαίο 'Έλος
Το 'Έλος των προϊστορικών χρόνων μαρτυρείτε πρώτη φορά από τον 'Όμηρο στον Νέων κατάλογο ως εφαλον πτολίεθρον [Β 584], δηλαδή παραθαλάσσιο πολιτισμό. Κατά τους ιστορικούς χρόνους, ήταν μέρος της επικράτειας τής Σπάρτης και όχι περιοικίδα περιοχή. Μνεία τού 'Έλους γίνεται από το Θουκυδίδη όταν αναφέρει την καταστροφή του από το Νικία κατά τις επιχειρήσεις τού Έτους 424/3 [Ουκ. Δ, 54, 4] κατά τη διάρκεια δηλαδή του πελοποννησιακού πολέμου. Ενάντια στην περιοχή τού 'Έλους, κινήθηκαν και οι Θηβαίοι το Έτος 369 π.χ. [Ξενοφ, Έλλ. ΣΤ, 5, 32], ενώ από τον Πολύβιο [Υ, 19] πληροφορούμαστε οτι το 'Έλος ήταν ή πλείστη και καλλίστη χώρα τής Λακωνικής, όταν εξιστορεί τα γεγονότα της εισβoλης του Φιλίππου του Ε' στη Λακωνία και την εγκατάσταση του στρατοπέδου του στο 'Έλος. Κατά την εποχή τού Στράβωνος [8, 5, 2 = C 363] ήταν μια "κώμη" σε "ελώδες χωρίον" (ε'ίθ' ελώδες υπέρκειται χωρίον και κώμη &Έλος). Ό Παυσανίας, αναφέρει ότι το Έλος χτίστηκε από το νεώτερο γιο τού Πέρσες, τον Ελιο και αργότερα υποτάχθηκε από στους Δωριείς [Παυσ. ΠΙ, 20, 6]. Οι Λακεδαιμόνιοι κατέστρεψαν το 'Έλος που μέχρι τότε κατείχαν οι Αχαιοί και νίκησαν σε μάχη τους Άργείους, οι όποίοι προσέτρεξαν σε βοήθεια των Αχαιών όταν ήταν βασιλιάς ο Αλκαμένης, γιος τού Τηλέκλου [Παυσ. ΠΙ, 2, 7], Στην εποχή τού Παυσανία όμως ήταν μια παραθαλάσσια ερειπωμένη πολίχνη που απείχε 80 στάδια, από το οχυρό της Τρινάσου [Παυσ, ΠΙ, 22,4], στην ανατολική πλευρά στη σημερινής πεδιάδας και 30 στάδια από τις Άκριές, στη σημερινή Κοκκινιά της Γλυκόβρυσης. Τέλος, από τον ίδιο περιηγητή, αλλα και από επιγραφικές μαρτυρίες είναι γνωστό το ιερό της Κόρης στο 'Έλος από όπου μεταφερόταν σε τακτές ήμέρες το ξόανό της στο Ελευσίνιο, στα σημερινά Καλύβια της Σοχάς
Οι αρχαιότητες της περιοχής
Στην περιήγηση που ακολουθεί αναφέρονται θέσεις που έχουν εντοπισθεί από το παρελθόν και τις όποίες εξετάσαμε εκ νέου, καθώς και νέες αρχαιολογικές θέσεις που εντοπίσθηκαν από τις πρόσφατες έρευνες της περιοχής. Για μεθοδολογικούς λόγους θα αναφερθούν πρώτα οι περιοχές όπου είχαν επικεντρωθεί οι προηγούμενες έρευνες, δηλαδή το δυτικό και το ανατολικό τμήμα της πεδιάδος και στο τέλος θα παρουσιαστή το κεντρικό τμήμα από όπου προέρχεται ο μεγαλύτερος αριθμός των νέων ευρημάτων.
Δυτικό τμήμα της πεδιάδος
Από πολύ νωρίς οι μελετητές της μυκηναϊκής τοπογραφίας της Λακωνίας, Waterhouse και Hope Simpson, τοποθέτησαν το μυκηναϊκό Έλος στην περιοχή τού Άγίου Στεφάνου, στο δυτικό άκρο της σημερινής πεδιάδας Σκάλας - Βλαχιώτη, χωρίς όμως να αποκλείσουν την πιθανότητα το Έλος να βρισκόταν ανατολικότερα, στην περιοχή τού Αστεριού, θέση που συμπίπτει καλύτερα με την περιγραφή τού περιηγητή Παυσανίά, Οι ίδιοι μελετητές τοποθέτησαν το Έλος των ιστορικών χρόνων στην περιοχή ανάμεσα στο Βλαχιώτη και την Κάτω Γλυκόβρυση. Μετά τη διενέργεια ανασκαφικής ερευνάς στο λόφο τού Άγίου Στεφάνου, τα αποτελέσματα και τα ευρήματα της όποίας δεν έχουν ακόμα δημοσιευθεί στο σύνολό τους, πολλοί μελετnτές ακολούθnσαν την άποψη των Waterhouse και Hope Simpson, και τοποθέτnσαν εκεί το 'Έλος τού Όμnρου.
Σύμφωνα με τη γεωμορφολογία της περιοχής, ο προϊστορικός οικισμός τού Άγίου Στεφάνου ήταν κτισμένος πάνω σε ένα ακρωτήριο και n θάλασσα έφτανε μέχρι τη βάση τού σnμερινού λόφου. 'Όπως φαίνεται από τις προκαταρκτικές αναφορές της ανασκαφής τού Άγίου Στεφάνου και τα δnμοσιευμένα μέχρι σήμερα ευρήματα, τα ακρωτήριο άρχισε ΝΑ κατoικηται κατά την Πρωτοελλαδική Εποχή. Κατά τη Μεσοελλαδικη και Μυκnναίκη Εποχή ήταν ένα σημαντικά λιμάνι όπως δείχνει n Έλλειψη καλλιεργούμενnς γης γύρω του, με επαφές με τα Κύθnρα και τη μινωική . Ό λόφος μετά από μακρά περίοδος εγκαταλείψεως, κατoικήθηκε ξανά κατά τα βυζαντινά χρόνια?
Πέριξ του λόφου του Άγίου Στεφάνου, ευρήματα της Εποχής του Χαλκού έχουν εντοπισθεί στο λόφο "Παναγιώτης" στην περιοχή "Λάκας" και σε δεύτερο λόφο στα νότιά του σε μικρή απόσταση από το σύγχρονο οικισμό της Στεφανιας. Στις θέσεις αυτές αναπτύχθηκαν οικισμοί που ερμηνεύθηκαν ως χώροι χειμερινής εγκαταστάσεως του οικισμού του Άγίου Στεφάνου.
Ανατολικότερα, στην δυτική πάντοτε πλευρά του Ευρώτα, ευρήματα των πρωτοελλαδικών και των υστεροελλαδικών χρόνων έχουν αναφέρθη στον χαμηλό λόφο Ξερονήσι η Μαραθονήσι, εν μέσω του προσχωσιγενους σήμερα εδάφους. Από τη γεωμορφολογία της περιοχής φαίνεται ότι η θέση ήταν κατά τα προϊστορικά χρόνια, μία νησίδα αρκετά κοντά στην ακτογραμμή, ιδανική για έναν πρωτοελλαδικό οικισμό. Αξίζει νά αναφέρθη ότι περιοχή έχει σήμερα υποστεί σημαντική αλλαγή, αποτέλεσμα της συστηματικής και εντατικής καλλιέργειας και της κατασκευής του μεγάλου αποστραγγιστικού συστήματος για την απoξήρανση της ελώδους περιοχής.
Τέλος, ευρήματα της Μεσοελλαδικη και της υστεροελλαδικής εποχής έχουν εντοπισθεί στη θέση Σουρούκλα η "Άγιος Νικόλαος όπου και ο ομώνυμος βυζαντινός ναός. Κατά την εξέταση της θέσεως διαπιστώθηκε ότι για την oικoδόμηση τού βυζαντινού ναού είχαν χρησιμοποιηθεί και αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη σε β' χρήση, όπως λιθόπλινθοι ,πώρινο κυκλικό ακρωτήριο στο παράθυρο της αψίδας τού ναού και τμήματα κιόνων και κιονίσκων
Ανατολικό τμήμα της πεδιάδος
Στην ανατολική πλευρά της πεδιάδας τού 'Έλους (χάρτης) όπου βρίσκονται οι σύγχρονοι οικισμοί τού. Bλαχιώτης, τού Αστεριού (Πρίνικο η Βίρνικο) και ανατολικότερα, της Γλυκόβρυσης (Bεζάνη) και της Κάτω Γλυκόβρυσης (Καλύβια Bεζάνη), ή επιφανειακή) ερευνά της περιοχής υποδεικνύει ένα πυκνό σύστημα αρχαίων οικισμών των προϊστορικών αλλά και των ιστορικών χρόνων, πού ξεκινούν από το Βλαχιώτη και φθάνουν μέχρι τον νοτιότερο της σειράς των χαμηλών λόφων, εκείνον τού "Αι Στρατή η Άγίου Στράτηγoυ, στα ανατολικά της πεδιάδος. Στην τελευταία αυτή θέση έχουν εντοπισθεί λείψανα σημαντικότατα για την ιστορία της περιοχής, νεολιθικού οικισμού.
Συγκεκριμένα, μέσα στο σύγχρονο Βλαχιώτη έχει αναφέρθη ή ύπαρξη αρχιτεκτονικών λειψάνων των υστερών χρόνων. Στη θέση «Γαλάνη αλώνι» έχουν επίσης αναφέρθη κτίσματα, ψηφιδωτά δάπεδα και άλλα ευρήματα ανάμεσα στα όποία και κέραμοι πού έφεραν τα γράμματα ΔΑ (Δαμόσιοι;).
Σήμερα, ή πληρoφoρία για την ύπαρξη ψηφιδωτών στο Βλαχιώτη αναφέρεται στην περιοχή της διακλαδώσεως των σύγχρονων οδών πού συνδέουν το Βλαχιώτη με το σύγχρονο Έλος και το Αστέρι, νότια του ελαιοτριβείου της περιοχής (πληρoφoρία Γ. Θηβαίoς), όπου όμως δεν στάθηκε δυνατόν νά εντοπίσουμε τα αρχαία λείψανα. Αντίθετα, από τη θέση Λάκα στη βόρεια πλευρά τού σύγχρονου χωριού, συγκεντρώθηκαν και παραδόθηκαν θραύσματα από φιάλες και σαλτσιέρες τού τύπου Light Painted της Πρωτοελλαδικής ΙΙ Εποχής. Στο επίπεδο πλάτωμα τέλος, πάνω από την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στα νοτιοανατολικά του Βλαχιώτης, αναφέρεται n ύπαρξη επιχωσμένων σήμερα, άρματροχιών αρχαίας οδού με κατεύθυνση προς την περιοχή τού Αστεριού.
Στην, πορεία της αρχαίας οδού θα πρέπει να βρισκόταν και η θέση Τσιρίνες, στις δυτικές πλαγιές των χαμηλών λόφων βόρεια από το Καρακούσι, στη δυτική όχθη τού μικρού ρέματος της περιοχής. Εκεί, εντοπίσθηκαν θραύσματα άβαφων κυρίως κεραμίδων και πήλινων πλακών, άβαφη και λίγα μελαμβαφή όστρακα και δύό τμήματα κιονίσκων εντοιχισμένα σε σύγχρονες πεζούλες (ιδιοκτ/σίες Δρουγκάνη και Άλειφέρη). Σε μικρή απόσταση νοτιότερα, δίπλα στο γεφύρι της σύγχρονης οδού και ανατολικά αυτού, η πρόσφατη εκχέρσωση αγρού (ιδιοκτ/σία Βλ. Χιώτη), απεκάλυψε μεγάλη ποσότητα μελαμβαφών, ερυθροβαφών και άβαφων κεραμίδων, όστρακα και θραύσματα αποθηκευτικών πίθων.
Στις θέσεις Καραούσι, Δραγατσούλα, Κεραμιδιώνα, «ατού Μανωλάκη» και τέλος στον λόφο τού "Αι Στρατή έχουν εντοπισθεί από παλαιότερες επιφανειακές έρευνες αλλά και πρόσφατες περισυλλογές, κατάλοιπα κατοικήσεως από τη νεολιθική μέχρι και την ελληνιστική επoxη. Ανάμεσα σε αυτές διεκδικητής της θέσεως τού ομηρικού "Έλους σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα διατυπωμένες απόψεις, είναι ο λόφος Καραούσι στα βόρεια τού σύγχρονου Αστεριού, όπου έχουν εντοπισθεί ευρήματα πού χρονολογούνται από την νεολιθική έως την ΥΕ ΙΙΙ Γ εποχή, αλλά και από τα πρωτογεωμετρικά μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια. Ή μικρή όμως ανασκαφική ερευνά που διενεργήθnκε στην περιοχή παράλληλα με εκείνη του Άγίου Στεφάνου, δεν απέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα λόγω της διαβρώσεως του εδάφους. Δεύτερη πιθανή θέση είναι εκείνη της Δραγατσούλα στα ανατολικά του Αστεριού, όπου στους αγρούς πέριξ του νεκροταφείου έχει εντοπισθεί κεραμική των προϊστορικών κυρίως χρόνων. Στον προαύλιο χώρο της κοιμητηριακης εκκλησίας του Αστεριού εναπόκειται σήμερα μαρμάρινη βάση κίονα μέγιστου ύψους 0,30 μ.
Ανατολικότερα της Δραγατσούλα, στη θέση ατού Mανωλάκη έχουν εντοπισθεί ευρήματα και' αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της κλασικής, ελληνιστικής και' ρωμαϊκής εποχής σύμφωνα με τα όποία έχει θεωρηθεί πιθανή η τοποθέτηση του 'Έλους των ιστορικών χρόνων στην περιοχή αυτή. Στην ίδια περιοχή τοποθέτησαν το Έλος και' τα μέλη της Expendition Scientifique de Moree. Κατά την εξέταση της περιοχής, εντοπίσαμε κεραμικοί των ελληνιστικών και' ρωμαϊκών χρόνων σε έκταση περίπου 50 στρεμμάτων, αλλά και' όστρακα των προϊστορικών χρόνων και' απολεπίσματα όψιανου. Κεραμική των ελληνιστικών και' ρωμαϊκών χρόνων εντοπίσαμε επίσης στη θέση Κεραμιδιώνα, περιοχή με χαμηλούς λόφους ανάμεσα στη Δραγατσούλα και' στη θέση Μανωλάκη, όπου κατά το παρελθόν είχε αναφέρθη η εύρεση ταφών σε πίθους .
Κεντρικό τμήμα της Πεδιάδος
Στο κεντρικό τμήμα της πεδιάδος και κυρίως στα βόρεια και ανατολικά τού σύγχρονου οικισμού της Σκάλας, η ερευνά των τελευταίων χρόνων έρχεται να πρόσθεση νέα στοιχεία για τη διαχρονική και πυκνή κατοίκηση της περιοχής.
Στην περιοχή τού Περιστερίου -πρώην Τσάσι- μόλις 2 χλμ ΒΔ της Σκάλας, η ανασκαφική ερευνά ήδη από τη δεκαετία τού 1930 είχε αποκαλύψει μυκηναϊκό θαλαμοειδή τάφο με ευρήματα της ύστερης ΥΕ ΙΙΙΑ :η πρώιμης ΥΕ ΙΙΙ Β εποχής στα ανατολικά τού σύγχρονου οικισμού.
Τα έτη 1976-77, κατά τις εργασίες διανοίξεως τού δρόμου Σκάλας Γράμμουσας, στη θέση "Σολάκοι" στα δυτικά τού σύγχρονου οικισμού, αποκαλύφθηκαν ορισμένοι ακόμα θαλαμοειδείς τάφοι. 'Ένας από αυτούς καταστράφηκε κατά την εκτέλεση των εργασιών τα εύρήματά του όμως παραδόθηκαν από το αστυνομικό τμήμα της Σκάλας στο Μουσείο Σπάρτης, ενώ ερευνήθηκε ανασκαφικά ένας ακόμα τάφος. Ορισμένα από τα εύρήματα των τάφων αυτών εκτίθενταί σήμερα στις προθήκες τού Μουσείου Σπάρτης, (τα αγγεία Μ.Σ. αριθ. 15356, 15358, 15359 και 15360 ) και υποδεικνύουν την ύπαρξη οικισμού στην περιοχή με συνεχή ζωή από την ΥΕ Π Α εποχή μέχρι τήν υστερΎΙ ΥΕ ΠΙ Γ – ύπομυκηναίκή περίοδο. 'Ένας ακόμα θαλαμωτός τάφος ερευνήθηκε στην ίδια περιοχή και συγκεκριμένα στη δυτική πορεία της οδού Σκάλας - Γράμμουσας, κατά τη δεκαετία τού 1980. Δυστυχώς, τμήμα τού λόφου στην πλάγια τού όποίου είχε διανοιχθη ο τάφος, ισοπεδώθηκε και τη θέση του καταλαμβάνεισήμερα σύγχρονη οικία.
Κατά το έτος 2004, ερευνήθηκε ένας ακόμα τάφος στο πλαίσιο σωστικής ανασκαφής στην ίδια περιοχή. Ό τάφος ήταν θαλαμωτός, λαξευμένος στον πnλίτη, το μαλακό πέτρωμα της περιoχης. Βραχύς δρόμος όδnγουσε στην είσοδο του θαλάμου ή όποία βρέθηκε φραγμένη με ξερολιθιά
. Αμέσως μετά το άνοιγμα της εισόδου αποκαλύφθηκε ταφητών ύπομυκηναίκών - πρώιμων πρωτογεωμετρικών χρόνων πάνω στην επίχωση πού κάλυπτε το εσωτερικό του. Κτερίσματά της ήταν ένας άβαφος αμφορέας, μία οινοχόη με διακόσμηση κυματοειδούς γραμμής σε εξηγημένη ζώνη
χάλκινες περόνες και ένας χάλκινος δακτύλιος. Μετά την αφαίρεση της ανώτερης ταφής αποκαλύφθηκαν επάλληλοι ενταφιασμοί και ανακομιδές οστών και κτερισμάτων παλαιότερων ταφων 
Από τη μέχρι σήμερα μελέτn των ευρημάτων φαίνεται ότι ο τάφος είχε μακρά περίοδο χρήσεως, από την ΕΙΙΑ μέχρι την ύπομυκηναίκη - πρώιμn πρωτογεωμετρική Εποχή και φυσικά, ανάλογη μακρά περίοδο ζωής είχε και ο οικισμός στον όποίο άνηκε ο τάφος. Σημαντικό εύρημα για τα ταφικά έθιμα της μυκηναϊκής εποχής αποτελεί ή ανακομιδή της αρχαιότερης ταφής κατά την όποία τα οστά τού νεκρού και τα κτερίσματά του είχαν συγκεντρωθεί με ιδιαίτερο σεβασμό και επιμέλεια σε ένα σημείο του τάφου. Ανάμεσα στα εύρηματα της ανακομιδής συμπεριλαμβάνονται κύπελλα που αποτελούν είτε μινωικές εισαγωγές είτε μιμήσεις μινωικών αγγείων και υποδεικνύουν σαφώς τις επαφές της περιοχής με τα Κύθnρα και τη μινωική Κρήτη.
Ή θέση τού οικισμού τού Περιστερίου είχε τοποθετηθεί από τους Waterhouse και Hope Simpson στα ανατολικά τού σύγχρονου οικισμού, στο λόφο όπου είχε ανασκαφή ο τάφος κατά τη δεκαετία τού 1930 όπου είχε εντοπισθεί και κεραμική της πρωτοελλαδικής εποχής. 'Όστρακα όμως της μυκηναϊκής εποχής εντοπίσαμε στη θέση Σολάκοι, στους λόφους δυτικά από την περιοχή των τάφων.
Στην θέση αυτή εξάλλου, άλλά και ακόμα δυτικότερα, στην περιοχή ανάμεσα στους σύγχρονους οικισμούς τού Περιστερίου και τού Φιλήσιου, είναι πολύ πιθανή ή ύπαρξη και άλλων τάφων. Σημειώνουμε ακόμα ότι από την περιοχή τού Φιλησίoυ έχει παραδοθεί τρίωτη πυξίδα των πρωτοελλαδικών χρόνων
ενώ στην θέση Πλάκες έχουν εντοπισθεί κατεστραμμένοι καλυβίτες τάφοι των ρωμαϊκών(;) χρόνων.
Σε μικρή απόσταση νοτιοδυτικά τού Περιστερίου στο λόφο με την ονομασία Πυργάκια, στην ανατολική όχθη τού Ευρώτα, εντοπίσαμε κεραμικοί των πρωτογεωμετρικών και γεωμετρικών χρόνων αλλά και όστρακα της κλασικής-ελληνιστικής εποχής. Στη βόρεια πλευρά τού ίδιου λόφου είχε εντοπισθεί από το παρελθόν ή αετωματικη επίστεψη ταφικού, ναίσκόμορφου μνημείου
ενώ στους ανατολικούς πρόποδές του, αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφής στον αγρό Γκινη, μεγάλων διαστάσεων ταφικός πίθος ( με κτερίσματα
κύπελλο και περόνες των γεωμετρικών χρόνων. Κατά την ανασκαφή διαπιστώθηκε ότι ο τάφος είχε διανοίγει μέσα σε στρώματα πλούσια σε πρωτογεωμετρική και γεωμετρική κεραμική . Κατά τη συνέχιση της ερευνάς στους αγρούς ανατολικά από το λόφο Πυργάκια, εντοπίσαμε κεραμικοί γύρω από την εκκλησία
της Άγίας Παρασκευής και σε όλη την έκταση μέχρι και το λόφο Ρωμαίικα στα νοτιοδυτικά τού Περιστερίου, καθώς κα στην περιοχή νότια τού σύγχρονου οικισμού κα ανατολικά της οδού Σκάλας - Περιστερίου. Συγκεκριμένα από την περιοχή συγκεντρώθηκαν μελαμβαφή και άβαφη όστρακα, θραύσματα μελαμβαφών και ερυθροβαφών κεραμίδων, αλλά και λίθινα εργαλεία (δύο τριπτήρες από την περιοχή της Άγίας Παρασκευής). Σε αγρό εξάλλου πλησίον της Άγίας Παρασκευής εντοπίσθηκαν βάσεις κιόνων από ασβεστόλιθο
ενώ ή ίδια η εκκλησία της Άγίας Παρασκευής φαίνεται ότι εδράζεται πάνω σε αρχαίους τοίχους κατασκευασμένους από οπτές πλίνθους, τέλος, στην δεξιά όχθη τού Ευρώτα, στο ύψος περίπου τού Περιστερίου ερευνnθηκαν τά λείψανα συλλημένου κιβωτιόσχημου τάφου, κατασκευασμένου με λίθινες πλάκες κάθετα τοποθετημένες.
Τά εύρnματα της περιοχης υποδηλώνουν τήν υπαρξη μιας ιδιαίτερα εκτεταμένης εγκαταστάσεως με μεγάλη διάρκεια ζωης. Ιδιαίτερα σημαντικός κρίνεται ο εντοπισμός λειψάνων (τάφοι, κεραμεική) της πρωτογεωμετρικής και γεωμετρικής εποχής πού υποδηλώνει τη συνέχεια της κατοικήσεως και στο κεντρικό τμήμα της πεδιάδος.
Σημαντικές αρχαιότητες εντοπίσθηκαν ακόμα στο λόφο Άνεμόμυλος Σκάλας, στην ανατολική όχθη τού Ευρώτα, σε μικρή απόσταση νότια των προαναφερομένων θέσεων.
Από το επίπεδο πλάτωμα τού λόφου πού έχει κατεύθυνση Β-Ν στους πρόποδες του όποίου έχει οικοδομηθεί η βυζαντινή εκκλησία τού Άγίου Γεωργίου η Πανηγυρίστρια (Άλαnμπεη), συγκεντρώθηκε πληθώρα οστράκων και κεραμίδων πού χρονολογικά εκτείνονται από τά προϊστορικά μέχρι τά ελληνιστικά χρόνια. Στα εύρnματα συμπεριμβάνονται βάσεις φιαλών της Πρωτοελλαδικής Εποχής, στέλεχος ύψίποδης κύλικος και άλλα όστρακα της Μυκηναϊκής Εποχής , μελαμβαφη όστρακα των κλασικών - ελληνιστικών χρόνων και τμήμα λίθινου τριβείου. 'Όπως δείχνει ή γεωμορφολογία της περιοχης, ή θέση κατά την Εποχή τού Χαλκού ήταν παραθαλάσσια.
Σημαντικό όμως εύρημα που υποδεικνύει οργανωμένη κατοίκηση και μέριμνα αποτελεί το τμήμα υδαταγωγού που εντοπίσθηκε λαξευμένο στο βράχο, στην ανατολική όχθη τού Ευρώτα, λίγο βορειότερα από το Φιλήσι.
την πορεία τού υδαταγωγού μπορούμε νά παρακολουθήσουμε για 100 μ. περίπου, στα ριζά τού βράχου λίγο νοτιότερα από πύργο των βυζαντινών χρόνων στη θέση Πυργάκια. Ή κατεύθυνση τού αγωγού υποδεικνύει πορεία προς νότων παράλληλα με την πορεία τού ποταμού, ενώ στη συνέχεια μετατοπίζεται, χτιστό πλέον προς τά ανατολικά. Στην πορεία της αύλακος αυτής, ή όποία σύμφωνα με πληροφορίες κατέληγε στην περιοχή της Πανηγυρίστρας, κατασκευάστηκαν μύλοι κατά τά ύστερότερα χρόνια.
Συμπεράσματα
Ή ερευνά των τελευταίων χρόνων προσέφερε νέες θέσεις στις βόρειες παρυφές τού κεντρικού τμήματος, της σημερινής πεδιάδας τού 'Έλους και έδειξε τη μεγάλη πυκνότητα της κατοικήσεως της περιοχης, τόσο κατά την Εποχή τού Χαλκού όσο και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Οι αρχαίες αυτές θέσεις φαίνεται ότι είναι εξίσου σημαντικές με τις θέσεις τού ανατολικού τμήματος της πεδιάδος όπου σύμφωνα με την περιγραφή τού Παυσανία και τά εύρήματα, προτείνεται ή τοποθέτηση τού 'Έλους των ιστορικών χρόνων, αν και μέχρι σήμερα δεν έχει προκύψει εξ όσων γνωρίζω, κάποιο εύρημα που νά οδηγοί στη σίγουρη ταύτισή του. Το σύνολο των ευρημάτων υποδεικνύει την εκτεταμένη αλλά και διάσπαρτη κατοίκηση τού μεγαλύτερου μέρους της παλαιάς ακτογραμμής και συνακόλουθα την εντονότατη εκμετάλλευση των εύφορων εκτάσεων γύρω αυτή. Έτσι, ή ταύτιση τού Άγίου Στεφάνου με το μυκηναϊκό 'Έλος, ή όποία έχει υποστηριχθεί από ορισμένους ερευνητές, δημιουργεί προβληματισμό επειδή αφ ενός, δεν έχει πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφική ερευνά σε άλλες θέσεις και αφ έτέρου, οι σημαντικές θέσεις της Μυκηναϊκής και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην περιοχή είναι περισσότερες από τις μέχρι σήμερα γνωστές. Τον προβληματισμό ενισχύουν τα μυκηναϊκά εύρήματα του Περιστερίου που ανήκουν σε ένα σημαντικό οικισμό δίπλα στις εκβολές τού Ευρώτα με εμπορικές επαφές με τα Κύθηρα και τη μινωική Κρήτη και ιδιαίτερα μεγάλη διάρκεια ζωης. Όπως άλλωστε προκύπτει από τις γεωλογικές έρευνες και τους γεωλογικούς χάρτες της περιοχης, φαίνεται ότι ο οικισμός αυτός ήταν παραθαλάσσιος κατά την αρχαιότητα. Τον προβληματισμό εντείνουν ακόμα τά εύρήματα της μυκηναϊκής εποχής από τη γειτονική θέση τού Ανεμόμυλου Σκάλας; αλλά και τά εύρήματα των παρακείμενων θέσεων Πυργάκια - Άγία Παρασκευή - Ρωμαίικα που καλύπτουν μια μακρά περίοδο από τα πρωτογεωμετρικά μέχρι και ρωμαϊκά χρόνια.
Οι παλαιοί όμως και οι νέοι εντοπισμοί αρχαίων θέσεων στην περιοχή οδηγούν στη διατύπωση ορισμένων ερωτημάτων:
Το πρώτο ερώτημα, που έχει ήδη διατυπωθεί από την ερευνά, είναι αν κατά τους ιστορικούς χρόνους υπήρξε ποτέ πόλη 1) πολισμα με την ονομασία Έλος, η αν το όνομα αυτό αφορά στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή. Στο σημείο αυτό νομίζω ότι θα πρέπει νά προσέξουμε περισσότερο τον Στράβωνα [8,5, 2 = C 363] ο όποίος αναφέρει: «είθ' ελώδες υπέρκειται χωρίον και κώμη Έλος πρότερων δ' ην πόλις καθάπερ και & Ομηρός φησιν οιτ' αρ' Άμύκλας ειχον Ελος τ' εφαλον πτολίεθρον». Με τη λέξη χωρίον προσδιορίζεται n ευρύτερη περιοχή και μέσα σε αυτή n κώμη με την ονομασία Έλος, ενώ με τη φράση «πρότερων δ' ην πόλις» πρέπει νά αποδεχθούμε ότι ο Στράβων εννοεί όχι τόσο το μέγεθος τού συγκεκριμένου οικισμού, αλλά την πολιτική σημασία που αυτός είχε κατά το παρελθόν και πιθανότατα κατά τήν εποχή πριν από τη «δωρική» κατάκτηση.
Όπως ήδη αναφέρθηκε κατά τήν Εποχή τού Χαλκού, όλη n παλαιά ακτογραμμή, ήταν πυκνά κατοικημένη. Σύμφωνα με τον Όμηρο όμως, πρέπει να εικάσουμε τήν υπαρξη ενός συγκεκριμένου διοικητικού κέντρου στην περιοχή που είχε κατά τη Μυκηναϊκοί Εποχή την ονομασία Έλος, ακόμα και αν το ίδιο όνομα χρησιμοποιείτο επιπλέον και για την δήλωση της ευρύτερης περιοχης. Το κέντρο αυτό ήλεγχε προφανώς όλη την παραθαλάσσια περιοχή, αλλά και τη φυσική διέξοδο της κοιλάδας τού Ευρώτα στη θάλασσα και ήταν άμεσα συνδεδεμένο με τήν κοιλάδα της Λακεδαίμονος αφού όπως αναφέρει ο ίδιος ποιητής, αποτελούσε το επίνειο των Αμυκλών. Σύμφωνα με τον Παυσανία [ΠΙ, 2, 7 και ΠΙ, 20, 6], οι Σπαρτιάτες κατά τήν κατάκτηση της περιοχης κατέστρεψαν το διοικητικό αυτό κέντρο και υποδούλωσαν τους κατοίκους του, όπως ηταν αναμενόμενο στήν προσπάθεια των κατακτητών να εχουν διέξοδο στη θάλασσα και να ελέγχουν τις θαλάσσιες επικοινωνίες. Δέν προκύπτει βέβαια από πουθενά, οτι τό Ελος που ύπεδείχθη στόν Παυσανία ειναι το ιδιο μέ το μυκηναϊκό Έλος η το Έλος των γεωμετρικών χρόνων που κατελήφθη από τους Σπαρτιάτες και το όποίο πιθανότατα καταστράφηκε συθέμελα από αυτούς.
Κατά την αρχαϊκή και κυρίως κατά την κλασική εποχή, την περίοδο της σπαρτιατικής κυριαρχίας και παντοδυναμίας, ή περιοχή τού Έλους φαίνεται ότι ήταν μέρος τού σπαρτιατικού κράτους και όχι περιοικίδα περιοχή. Όταν ο Θουκυδίδης (Δ, 54, 4) αναφέρεται στις επιδρομές του αθηναϊκού στόλου εννοεί πιθανότατα την ευρύτερη περιοχή ή όποία αποτελούσε μια από τις πλουσιότερες και παραγωγικότερες περιοχές. Η περιοχή αυτή ήταν συγχρόνως το "μαλακό υπογάστριο" τού σπαρτιατικού κράτους με πληθυσμούς υπόδουλους και εχθρικούς προς τη σπαρτιατική κυριαρχία, οι όποίοι φαίνεται ότι κατοικούσαν διεσπαρμένοι σε όλη την περιoχη και όχι σε ένα συγκεκριμένο πόλισμα. Είναι μάλιστα λογικό ότι οι Αθηναίοι κατά τις ναυτικές επιδρομές τους στη Λακωνική κατά τη διάρκεια τού Πελοποννησιακού, Πολέμου, κατευθύνονταν σε περιοχές όπου είχαν την πιθανότητα να προκαλέσουν διπλή ζημία στους Σπαρτιάτες, δηλαδή να καταστρέψουν παραγωγικά εδάφη, αλλά και να προσπαθήσουν να ξεσηκώσουν υπόδουλους πληθυσμούς. Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει και από τον Ξενοφώντα (ΣΤ, V, 32) όταν εξιστορώντας τα γεγονότα του ετους369 π.χ., αναφέρει ότι η Θηβαίοι κατευθύνθηκαν από τη Σπάρτη προς το Έλος και το Γύθειο: «εκείθεν μέντοι απαραν το στράτευμα επορεύετο την εφ Έλος και Γύθειον. Και τας μέν ατειχίστους των πόλεων ενεπίπρασαν, Γυθείω δέ ενθα τα νεώρια τοίς Λακεδαιμινίοις ην, και προσέβαλλον τρείς ήμέρας». Η αναφορά τού Ξενοφώντος για την πυρπόληση των ατείχιστων πόλεων μπορεί φυσικά να αναφέρεται στους οικισμούς της διαδρομής από τη Σπάρτη στο Γύθειο, αλλά και τις διάσπαρτες εγκαταστάσεις τού Έλους και όχι σε μια συγκεκριμένη πόλη.
Tην απουσία πόλεως με το όνομα Έλος μπορούμε να συμπεράνουμε και από τον Πολύβιο (V,19,7) ο όποίος εξιστορώντας τα γεγονότα τού
έτους 219/8 π.χ., αναφέρει την Έλεία, την πλείστη και καλλίστη χώρα της Λακωνικής "... κατεστρατοπέδευσε περί την Έλείαν, ήτις εστίν ως μέρος θεωρούμενη πλείστη και καλλίστη χώρα της Λακωνικής. όθεν αφεις τας προνομας αύτόν τε τόν τόπον τούτον πάντα κατεπύρ πόλει και διέφθειρε τούς εν αυτω καρπούς...».
Πάντως από την εποχη αυτη και στο έξης δεν μπορεί να αποκλεισθεί η δημιουργία της κώμης πού αναφέρει ο Στράβων, από τούς διάσπαρτους πληθυσμούς της περιοχης. Την δημιουργία της κώμης κάλλιστα μπορεί να είχαν επιβάλει οι νέες συνθήκες και Τι τάση απόσπασης περιοχών από τη Σπάρτη. Η διατυπωμένη όμως υπόθεση ότι το πόλισμα αυτό συμμετείχε στο Κοινό των Λακεδαιμονίων, στηρίζεται σε μια συγκεκριμένη ανάγνωση τού Παυσανία πού δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ασφαλής.
Το δεύτερο ερώτημα πού έχει επίσης ήδη διατυπωθεί , είναι πού βρίσκεται η κώμη _Eλoς πού αναφέρει ο Στράβων47 και τα ερείπια τού Eλoυς πού υπεδείχθησαν στον Παυσανία, για τον προσδιορισμό των όποίων ο τελευταίος παραθέτει συγκεκριμένη απόσταση από το οχυρό της Τρινάσου (80 στάδια) και τις Άκρειες (30 στάδια). Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρθη ότι οι αποστάσεις τις όποίες ο περιηγητής παραδίδει για την περιοχή θεωρούνται αξιόπιστες, όπως έχει αποδειχθεί και από τις υπόλοιπες αποστάσεις της συγκεκριμένης διαδρομής όπως η απόσταση ανάμεσα στις Άκρειες και τις Γερόνθρες (120 στάδια, περίπου
23 χλμ), αλλά και η συνολική απόσταση Γύθειο - Τρίνασος - Άκρειές (140 στάδια), αν φυσικά αυτή υπολογιστεί περιμετρικά της σημερινής πεδιάδος όπου εντοπίζονται εδάφη σταθερά και πρόσφορα για τη χάραξη της αρχαίας οδού και όχι μέσα από τη λιμνάζουσα περιοχή. 'Όπως έχει επισημανθεί ήδη από το 190 αι, η προσφορότερη θέση για την τοποθέτηση της εγκαταστάσεως αυτής σύμφωνα με την παραδιδόμενη από το Παυσανία απόσταση, βρίσκεται μάλλον στη θέση "στου Μανωλάκη" και την ευρύτερη περιοχή, όπου εντοπίζεται τι μεγαλύτερη συγκέντρωση ευρημάτων των ιστορικών χρόνων. Δυστυχώς όμως, μέχρι σήμερα η αρχαιολογική ερευνά, δεν έχει οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα ως προς την ακριβή τοποθέτηση του 'Έλους εξαιτίας της σταδιακής αλλαγής της μορφολογίας της περιοχης και της εντατικής καλλιέργειας, ή όποία σε πολλές περιπτώσεις έχει αλλάξει ριζικά το εδαφικό ανάγλυφο,
Είναι πιθανό ότι η κώμη αυτή «απορροφήθηκε» μετά τη δημιουργία του Κοινού των Έλευθερολακώνων από τήν σημαντικότερη περιοικίδα πόλη της περιοχης, τις γειτονικές Άκρειές, ή όποία είναι λογικό ότι ενέμετο την εύφορη περιοχή στα ανατολικά των εκβολών του Ευρώτα. Το όνομα της τελευταίας μπορεί σύμφωνα με τη γεωμορφολογία του χώρου, νά υποδηλώνει και τις άκρες της ελώδους περιοχης αλλά και της σπαρτιατικής επικράτειας.
Άλλωστε και ή περιγραφή που έχουμε από τους αρχαίους συγγραφείς συντείνουν σε μία τέτοια κατανομή των εδαφών μετά τον 20 αι π.χ.
Ευχαριστίες
Η ερευνά στη περιοχή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς τη βοήθεια των κ. Μελέτη Γκίνη, Δnμήτρη Διαμαντάκου, Μιχάλη Λειμονίτη, Αντώνη Σταματάκου, Παναγιώτη Γεωργούλη και Γιώργου Θηβαίου, τους όποίους πρέπει νά ευχαριστήσω θερμά. Τέλος πρέπει νά ευχαριστήσω το εργατοτεχνικό προσωπικό της Ε' ΕΠΚΑ και όλους όσους εργάστηκαν εθελοντικά κατά την ανασκαφή του μυκηναϊκού τάφου στην περιοχή του Περιστερίου κατά τον 'Οκτώβριο του 2004.
Θέλω να ευχαριστήσω τον ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΘΕΜΟ για τη δημοσίευση της ιστορικής μελέτης ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΟΣ και τη μεγάλη προσπάθεια που καταβάλει ώστε να φέρει σε φως της αρχαιότητες της περιοχή μας.Εύχομαι στο να φέρει σε τέλος αυτή τη μεγάλη προσπάθεια και να ανάδειξη το αρχαίο ΕΛΟΣ που για χρόνια ήταν στην αφάνεια.
